مددکاری اجتماعی و بحران ویروس کرونا
مهدی سروی همپا (مددکار اجتماعی، پژوهشگر و جامعه شناس)
در این مقاله کوتاه تلاش شده است تا به چند پرسش اصلی پاسخ داده شود. اول اینکه بحران ویروس کرونا چیست و دارای چه ویژگی هایی است؟ دوم اینکه وضعیت مدیریت بحران ویروس کرونا در کشور چگونه است؟ و سوم اینکه مددکاری اجتماعی چه نقش و جایگاهی در مدیریت بحران ویروس کرونا دارد؟
بخش اول : بحران ویروس کرونا
از بحران تعاریف مختلفی ارائه شده است اما به طور کلی بحران به حالت و شرایطی گفته می شود که باعث نابسامانی در اهداف و روال زندگی می گردد. بحران هم دارای آثار مثبت و هم آثار منفی است. بنابراین در بحران دو نیرو درگیر هستند. نیروی اول در جهت رشد و نیروی دوم به سوی سقوط و انحطاط می باشد. بارکان بحران را اینگونه تعریف می کند، “بحران وقفه ای جدی، نسبتاً ناگهانی و غالبا غیرمنتظره در ترتیبات طبیعی نظام اجتماعی و یا اجزای آن است که در نتیجه نیرویی طبیعی یا اجتماعی، درون سیستمی یا برون سیستمی به وقوع می پیوندد و نظام اجتماعی کنترلی بر آن ندارد”. از منظر دایره المعارف علوم اجتماعی نیز بحران به این شکل تعریف شده است که “مفهوم مورد بحث غالباً برای اشاره به وقایع ناگهانی، غیر منتظره و عظیمی به کار می رود که می تواند برای فردی معین، خانواده ای مشخص، گروه های کوچک، یک محله یا اجتماع، کل جامعه یا جوامعی چند و در محدود مواردی برای کل جهان روی دهد.
در تقسیم بندی انواع بحران ها نیز روش های مختلفی به کار رفته است. به لحاظ عامل به وجود آورنده بحران را به دو دسته طبیعی و انسان ساز تقسیم بندی می کنند. برای مثال زلزله یک بحران طبیعی و تصادفات رانندگی بحران انسان ساز شناخته می شوند اما در برخی بحران ها مانند ویروس کرونا می توان گفت که ترکیبی از عامل طبیعی و انسان درگیر در شکل گیری این بحران می باشند. ویروس کرونا به صورت طبیعی در حیوانات وجود داشته و ساخته دست بشر نمی باشد اما ورود آن به بدن انسان و انتقال آن به سایرین توسط بشر به انجام رسیده است بنابراین می توان گفت که بحران ویروس کرونا از ترکیب عامل طبیعی و انسانی به وجود آمده است. تقسیم بندی دیگر برای بحران ها سطح اثرگذاری آن ها می باشد به این معنی که بحران می تواند برای یک فرد معین، یک خانواده یا گروه کوچکی از انسان ها، برای یک شهر یا منطقه، برای یک ملت و یا برای کل جهان رخ داده باشد. بحران ویروس کرونا از یک شهر در کشور چین شروع شده و به سرعت تا کنون بیش از ۶۰ کشور را درگیر خود نموده است بنابراین به لحاظ سطح اثرگذاری ویروس کرونا یک بحران بین المللی است.
تقسیم بندی دیگر در بحران ها مربوط به این موضوع است که بحران در چه جنبه هایی از زندگی انسان اثرات منفی به وجود آورده است. زندگی انسان دارای جنبه های امنیتی، اجتماعی، اقتصادی، روانی، زیست محیطی، فرهنگی و مذهبی می باشد. بحران ها می توانند بر جنبه های مختلفی از زندگی انسان تاثیر گذار باشند. بحران ویروس کرونا تقریبا تمامی جنبه های زندگی انسان را تحت تاثیر جدی قرار داده است. امنیت جانی و سلامت انسان که مهمترین جنبه زندگی وی می باشد با این بحران با چالش جدی مواجه شده است به ویژه اینکه تاثیرگذاری آن بیشتر بر افراد بیمار و سالخوردگان است گروهی که در اکثر جوامع به عنوان گروه آسیب پذیر شناخته شده و تمرکز برنامه های توسعه و سلامت بیشتر بر حول آنها می چرخد. از سوی دیگر بحران ویروس کرونا دانش پزشکی که طی قرن ها پشتیبان حیات و سلامت انسان بوده است را نیز با چالش جدی مواجه کرده است.
انسان یک موجود اجتماعی است و هویتش با شبکه های دوستی، خانوادگی، محلی و اجتماعی گره خورده است. بحران ویروس کرونا به دلیل شیوع سریع و گسترده موجودیت اجتماعی انسان امروز را تهدید کرده و با چالش مواجه نموده است. توصیه های پیشگیری مقابله با ویروس کرونا انسان را به سمت یک واقعیت تلخ به معنی خود تحریمی و عزلت نشینی خانگی پیش برده است. قرنطینه و مراقبت های خانه نشینی نه تنها موجودیت اجتماعی انسان را با خطر مواجه نموده بلکه بر سایر جنبه های دیگر زندگی نیز تاثیرگذاشته است. ناشناخته بودن این ویروس و اخبار ناگوار مبتلایان و فوت شده ها موجب ایجاد یک ترس و وحشت جمعی گشته و سلامت روانی افراد جامعه را دگرگون نموده است و از سوی دیگر شیوه مراقبت خانه نشینی و عدم حضور در اجتماعات موجب بروز افسردگی نیز گشته است. محدود شدن فعالیت های روزانه و تمرکز منابع خانواده بر خرید لوازم مورد نیاز پیشگیری از بیماری هم مدیریت اقتصاد خانوار را با چالش مواجه کرده و هم کسب و کارهای مختلف را با تعطیلی و بی رونقی مواجه نموده است به ویژه در ایران که اسفند ماه برای خانواده ها ماه خرید و نو شدن ها و برای کسب و کارها ماه فروش و درآمد شناخته می شود همزمان شدن شدت شیوع ویروس کرونا با اسفند ماه به صورت جدی اقتصاد کشور را با چالش مواجه نموده است.
افزایش مصرف آب و موادشوینده و ضد عفونی کننده به همراه عدم دفع مناسب لوازم بهداشتی اسفاده شده همچون ماسک و دستکش چالش زیست محیطی را نیز به همراه آورده است. ویروس کرونا به لحاظ فرهنگی نیز قابل بحث است به ویژه فرهنگ ایرانی که به عنوان یک تمدن کهن شناخته می شود در بحران ویروس کرونا محک زده شد. از یک سو تعطیلی مدارس و دانشگاه ها که به منظور پیشگیری از شیوع ویروس انجام شده بود مواجه شد با مسافرت و انتقال جمعیت از شهری به شهر دیگر، از سوی دیگر احتکار و افزایش بی رویه قیمت لوازم ضروری پیشگیری از ویروس در سطح کشور نشان از چالش جدی فرهنگی در بین جامعه ایرانی دارد که بحران ویروس کرونا موجب پر رنگ شدن و نمایان شدن آن شده است. اما در نهایت بحران ویروس کرونا در جنبه مذهبی زندگی انسان نیز چالش جدی ایجاد نموده است به طوریکه مکان ها و مراسمات مذهبی که تا دیروز به عنوان داروی شفابخش سلامت جسم، روح و روان انسان شناخته می شد امروز به عنوان عامل گسترش شیوع ویروس کرونا شناخته می شود.
با توجه به مطالب مذکور در جمع بندی معرفی بحران ویروس کرونا می توان گفت انسان امروز با بحرانی مواجه است که عامل ترکیبی (انسان و طبیعت) به وجود آورنده آن هستند و در سطح بین المللی ملت های مختلف را تهدید می کند و تقریبا تمامی جنبه های زندگی انسان را با چالش جدی مواجه نموده است و در تجربه های گذشته کمتر بحرانی با این سطح و وجوه مختلف وجود داشته است.
